ญาติผู้ป่วยหลายท่าน สอบถามหมอมาเรื่องผู้ใหญ่ที่บ้าน มีเสมหะเยอะ ไอกระแอมตลอดเวลา จึงใคร่สงสัยว่าเกิดจากอะไร อันตรายหรือไม่ และจะจัดการกับปัญหาเสมหะนี้อย่างไร วันนี้หมอมาตอบคำถามไขความสงสัยให้ฟังค่ะ  

เสมหะหรือเสลด เป็นของเสียที่ถูกสร้างขึ้นในปอดและถูกขับออกมาผ่านทางปาก มักเกิดจากการติดเชื้อโรค หรือสิ่งแปลกปลอมที่เข้าไประคายเคืองที่หลอดลม

ผู้ป่วยมีเสมหะเยอะ เกิดจากอะไร

1. ความเสื่อมถอยของร่างกาย

2. มีปัญหาการกลืนแล้วสำลักบ่อย

• ผู้ป่วยที่มีปัญหาการเคี้ยวกลืน จัดเป็นกลุ่มเสี่ยงต่อการสำลักอาหาร เนื่องจากผู้ป่วยมักเคี้ยวอาหารได้ไม่ละเอียด หรือมีการกลืนที่ไม่สัมพันธ์กับการหายใจ ทำให้กลืนอาหารเกิดขึ้นในช่วงที่หายใจเข้า ซึ่งเป็นระยะที่ฝาปิดกล่องเสียงยังเปิดอยู่ อาหารจึงไหลตกเข้าไปสู่หลอดลม แทนที่จะไหลลงหลอดอาหารตามปกติ เศษอาหารที่ตกเข้าสู่หลอดลมนั้น จะทำให้เกิดการไอสำลัก เกิดเป็นเสลดเสมหะออกมานั่นเองค่ะ  
• จะเห็นว่า ปัญหาเสมหะเยอะมักสัมพันธ์กับปัญหาการควบคุมอวัยวะในการเคี้ยวกลืนเช่นกัน

ผู้ป่วยบางรายหลังกลับจากโรงพยาบาลไป ยังจำเป็นต้องได้รับการดูดเสมหะอยู่บ่อยๆ ทุก 4-6 ชั่วโมง ดังนั้นผู้ป่วยกลุ่มนี้ หมอจึงมักแนะนำให้รักษาปัญหาเรื่องเสมหะให้ดีก่อน จึงเริ่มทำการฝึกกลืนทางปาก เพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อนคือการสำลักอาหารลงหลอดลมและปอดนั่นเอง

3. ผู้ป่วยมีภาวะปอดอักเสบติดเชื้อ

• หากผู้ป่วยมีไข้ ตัวร้อน ร่วมกับไอเสมหะเยอะ เสมหะเปลี่ยนสี ขุ่น เหลืองเขียว หรือมีอาการเหนื่อย ต้องใช้ออกซิเจนเสริม หรือใช้ระดับลิตรออกซิเจนที่สูงขึ้น ควรรีบพาไปพบแพทย์โดยด่วน 

ผู้ป่วยมีเสมหะเยอะ อันตรายหรือไม่

เสมหะที่ค้างอยู่ในปอดเป็นแหล่งเพาะเชื้อที่ทำให้เกิดการติดเชื้อ เกิดเป็นปอดอักเสบ หรือหากเสมหะคั่งค้างตามหลอดลม ก็จะเกิดหลอดลมอักเสบได้

จึงเป็นเรื่องเร่งด่วยที่ต้องจัดการ โดยพาไปพบแพทย์เพื่อตรวจหาสาเหตุของเสมหะก่อน

• อาจมีการเอกซเรย์ปอดเพื่อดูว่ามีปอดอักเสบหรือไม่
• ต้องได้ยาฆ่าเชื้อ ยาลดเสมหะหรือไม่ 

รวมไปถึงการหาสาเหตุที่ถูกต้อง เพื่อป้องกันการเกิดโรคปอดอักเสบ/หลอดลมอักเสบจากการสำลักอาหารตามมาค่ะ

อ่านเพิ่มเติมได้ที่ การไอสำลักเล็กๆน้อยๆในผู้สูงอายุจึงอาจไม่ใช่เรื่องเล็กๆอีกต่อไป

การดูแลผู้ป่วยที่มีเสมหะเยอะ

ในผู้ป่วยที่มีปัญหาในการขับเสมหะ นอกเหนือจากการฟื้นฟูสมรรถภาพการหายใจ วิธีการพื้นฐานในการระบายเสมหะ ที่สามารถทำได้โดยตัวเองหรือโดยผู้ดูแล ได้แก่ 

• การจัดท่าระบายเสมหะ
• การเคาะปอด
• การสั่นปอดด้วยอุ้งมือหรือด้วยเครื่อง
• การฝึกไอ

การจัดท่าระบายเสมหะ (postural drainage)

        เป็นการจัดท่าของผู้ป่วย เพื่อใช้แรงโน้มถ่วงของโลกในการระบายเสมหะออกมา มักทำร่วมกับการเคาะปอดและการสั่นปอด

การจัดท่าการระบายเสมหะในปอดมีหลายท่า ขึ้นกับตำแหน่งของเสมหะที่ค้างอยู่ในกลีบปอดแต่ละส่วน การเลือกท่าระบายเสมหะที่เหมาะสมในผู้ป่วยแต่ละราย จึงควรสอบถามหมอประจำตัวผู้ป่วยก่อน เพื่อเลือกท่าการระบายเสมหะที่เหมาะสม

       อย่างไรก็ตาม เบื้องต้น สำหรับผู้ป่วยติดเตียงซึ่งมักจะนอนอยู่ในท่านอนหงาย มักพบเสมหะคั่งค้างที่กลีบปอดส่วนหลัง และส่วนยอดของปอดกลีบล่างได้บ่อย การจัดท่าระบายเสมหะจึงมักจัดเป็นท่านอนคว่ำ

การจัดท่าระบายเสมหะท่านอนคว่ำ

การเคาะปอด

        เป็นเทคนิคที่ช่วยระบายเสมหะที่ติดอยู่ตามเนื้อปอด และหลอดลมให้หลุดร่อน และระบายออกได้ง่ายขึ้น

การสั่นปอด

เป็นเทคนิคที่ช่วยระบายเสมหะที่ติดอยู่ตามเนื้อปอด และหลอดลมให้หลุดร่อน และระบายออกได้ง่ายขึ้น มักทำร่วมกับการเคาะปอด โดยอาจใช้อุ้งมือของผู้ดูแล หรือโดยใช้เครื่องสั่นปอดก็ได้

ในบทความนี้ หมอจะขอแนะนำการสั่นปอดโดยไม่ใช้เครื่อง เพื่อความสะดวกในการนำไปใช้จริงที่บ้านนะคะ

การฝึกไอ

• ก่อนไอควรเริ่มด้วยการหายใจออกแบบพ่นลม ซึ่งเป็นการขับเสมหะที่อยู่ลึกๆ ให้ขึ้นมาอยู่ในคอ
• เริ่มต้นจากท่านั่งโน้มตัวไปด้านหน้าเล็กน้อยหายใจเข้าทางจมูกแล้วอ้าปาก
• พ่นลมหายใจทางปากอย่างรวดเร็ว 2 ครั้ง คล้ายการพูด ฮ่ะ ฮ่ะ! 
• ทำซ้ำ 2-3 ครั้ง จากนั้นหายใจเข้าลึกและเร็ว
• ไอออกทางปาก 2 ครั้ง
• แนะนำให้หายใจออกแบบพ่นลมหลายๆครั้ง ก่อนที่จะไอขับเสมหะออกมา เพื่อลดอาการเหนื่อยเนื่องจากไอติดต่อกัน

เสมหะที่ค้างอยู่ในปอดเป็นแหล่งเพาะเชื้อที่ทำให้เกิดการติดเชื้อ เกิดเป็นปอดอักเสบ หรือหากเสมหะคั่งค้างตามหลอดลม ก็จะเกิดหลอดลมอักเสบได้ จึงเป็นเรื่องเร่งด่วยที่ต้องจัดการ ไม่ควรละเลยการหาสาเหตุและการแก้ไข เนื่องจากอาจนำมาสู่การติดเชื้อในกระแสเลือดจากโรคปอดอักเสบ อันตรายถึงเสียชีวิตได้ 

บทความที่น่าสนใจ 

• ไขข้อข้องใจ ปัญหาเสมหะเยอะ
• ปัญหาผู้ป่วยมีเสมหะเยอะ เกิดจากอะไร?
• ผู้ป่วยมีเสมหะเยอะ อันตรายหรือไม่?
• เคล็ด(ไม่)ลับ ปรับพฤติกรรมการกลืน

บทความโดย

หมอมิ้นท์ พญ.วรัชยา วลัยลักษณาภรณ์ แพทย์ผู้เชี่ยวชาญทางด้านสมองและระบบประสาท